Örtüalti Yetistiriciligi...

Dis iklim faktörlerinin etkisini kaldirarak, gerekli özel çevre kosullarinin yaratilmasi ile alçak ve yüksek sistemler içinde yapilan sebze, meyve ve süs bitkileri yetistiriciligine genel anlamda "ÖRTÜALTI YETISTIRICILIGI" denmektedir.

Örtüalti yetistiriciligi dört ayri sinifta incelenebilmektedir:

• 1. Yüzeysel Örtüler: Örtüalti yetistiriciliginde malçlama, yüzeysel örtüler, yastiklar seklinde yapilan ve kisa veya uzun süre bitkilerin üzerini kapatan, ayrica tüm tarimsal islemlerin disardan yapildigi sistemlerdir.

• 2. Alçak tüneller: Yerden yüksekligi 1 m' ye kadar olan bu örtüler, havalar isininca ve bitkiler belirli bir yükseklige ulasinca kaldirilir. Tarimsal islemlerin hepsi örtü disindan yapilir.

• 3. Yüksek tüneller: Örtüalti yetistiriciliginde insanin içerisine rahatça girebilecegi, tarimsal mekanizasyona olanak saglayan, ancak isitma, havalandirma sistemleri genellikle olmayan, dar ve yarim daire kesitli yapilardir. Bu örtü tiplerinin hepsi plastik örtülerdir.

• 4. Seralar: Tüm iklim elemanlarinin denetimine olanak saglayabilecek örtülü yapilardir.

Örtüalti yetistiriciligi diger tarim kollari arasinda, yüksek tesis ve isletme giderleri gerektiren, daha fazla teknik bilgi ve beceri ile sürekli ve daha çok ugrasi isteyen bir isletme biçimidir. Ancak; açik tarla ziraatine nazaran 5-6 kat daha fazla ürün getirir ve bunun karsiliginda 8-10 kat daha fazla gelir elde edilebilmektedir. 

Bugün örtüalti yetistiriciliginde (biberde çok az olmak üzere) tamami F1 hibrit sebze tohumlari kullanilmakta Ekim ayindan itibaren (tarla ürünü çikincaya kadar) her türlü sebzeyi cam ve plastik seralarda üretmek mümkün olmaktadir.

Seracilik - Önemi ve Gelisimi

Seracilik, iklimle ilgili çevre kosullarina, tümüyle veya kismen bagli kalmadan gerektiginde sicaklik, isik, nem ve hava gibi etmenler denetim altinda tutularak bütün yil boyunca çesitli kültür bitkileriyle bunlarin tohum, fide ve fidanlarini üretmek, bitkileri korumak, sergilemek amaciyla cam, plastik v.b. isik geçirebilen malzeme ile kaplanarak degisik sekillerde yapilan, yüksek sistemli bir örtüalti yetistiriciligi yapisidir.

Sera; tarimsal isletmelerde görülen ve mevsimlik olan isgücü kullanimini düzenli ve sürekli hale getirdiginden issizligi azaltan, daha fazla ürün alinmasini saglayan, nüfusu kirsal kesimde tutarak çarpik sehirlesmeyi önleyen önlemlerin ilki olarak görülmektedir. Ayrica tüketiciye her zaman taze sebze sunabilme imkani da saglamaktadir.

Dünya’da Seracilik

Dünyadaki sera alanlari ile ilgili istatistikler çesitli kaynaklara göre çok farklilik göstermektedir (330.000 hektar ile 1.2 milyon hektar arasinda degismektedir). Bunun nedeni kaynaklarin ‘sera’ tanimlarinin farkli olmasidir.

Seralarin dünyadaki genis yayilma alani üzerinde ekolojik etmenler ve sera teknolojisinin oldukça farkli oldugu görülmektedir. Bu nedenle, sera yetistiriciligi yapilan ülkeleri farkli enlem dereceleri ve farkli sera teknolojileri göz önüne alinarak su sekilde siniflandirmak mümkündür:

• 1. Serin iklim kusagindaki ülkeler,
• 2. Iliman iklim kusagindaki ülkeler, 
• 3. Iki iklimin egemen oldugu ülkeler, 

 1.2.1. Serin Iklim Kusagindaki Ülkeler
Bu kusakta yer alan baslica ülkeler Hollanda, Ingiltere, Danimarka, Almanya, Romanya, Bulgaristan ve Rusya’dir. Hollanda bu ülkeler içinde 10.000 ha cam sera alani ve üretim teknigi yönünden en basta gelen ülkedir.

Bu ülkelerin seracilik yönünden ortak özellikleri ise söyledir:

• 1. Sera yapi elemanlari profil çelik, alüminyum veya baska alasimlardan; örtü malzemeleri ise camdir.
• 2. Sera yapimi ve isitma sistemlerinin kurulmasi yüksek bir yatirim gerektirmektedir. 
• 3. iklim etmenleri, sera içi isitmasinin uzun süre yapilmasini gerekli kilmaktadir. 
• 4. Bu seralarda en uygun isitma, aydinlatma, havalandirma yapilmakta ve diger kültürel islemler de eksiksiz yerine getirilmektedir.

Serin iklim kusagindaki ülkelerin seracilik isletmeleri, iliman iklim kusagindaki seracilik isletmelerine göre su zorluklari vardir:

• 1. Üretim masraflarinin yüksek olmasi,
• 2. Enerji giderinin fazla olmasi, 
• 3. Ürün çesidinin arttirilmasi.

1.2.2. Iliman Iklim Kusagindaki Ülkeler

Bu kusakta yer alan ülkelerin elverisli ekolojik kosullari, seraciligin kârli olarak yapilmasina olanak saglamaktadir. Ortalama sicakliklarin özellikle kis aylarinda yüksek olmasi, seralarda en büyük girdi olan isitma masraflarini azaltmasi nedeniyle, bu ülkelerde sera alanlari hizla artmaktadir. Bu iklim kusaginda Akdeniz'e kiyisi bulunan ülkeler de bulunmaktadir, Ispanya, Türkiye, Italya, Yunanistan, Israil gibi ülkeler bu kusakta yer almaktadir.

Bu kusaktaki ülkelerin seracilik yönünden ortak özellikleri sunlardir:

1. Seracilik ilkbahar ve sonbahar turfandaciligi olarak iki ürün biçiminde yapilabilmektedir. 
2. Seralar düsük yatirim masraflariyla kurulabilmektedir.
3. Seracilikta en büyük isletme gideri olan isitma, en düsük düzeyde tutulabilmektedir. 
4. Yatirim ve isletme giderlerinin az olmasina karsin seralardaki üretim teknolojileri düsük düzeydedir. Bu nedenlerle, seralardan elde edilen ürünlerin verim ve kalitesi daha düsüktür.

1.2.3. Iki Iklimin Egemen Oldugu Ülkeler

Bu ülkelerde ortak olan özellik cam ve plastik seralarin bir arada olusudur.

Dünya’da örtüalti yetistiriciligi konusunda önemli bir yere sahip olan ülkelerle ilgili (Ispanya, Hollanda, Italya, Belçika, Misir, Fas ve Çin) birtakim bilgiler asagida sunulmaktadir.

Ispanya

Ispanya’nin örtü alti sebze üretimi toplam 40.000 hektarin üzerinde bir alanda gerçeklestirilmektedir. Ispanya’nin en büyük sera alani Almeria bölgesidir. Ispanya, ülkemize kiyasla örtüalti üretimde daha iyi bir altyapiya, daha fazla bilgi ve sermayeye sahiptir.  
Toplam 65.987 hektar hektar sera alani bulunmaktadir. Toplam alanin % 51’i bostur. Tarim yapilan sera alani ise 32.282 hektardir. Bunun % 80’inde sebze, % 15’inde meyve kalan % 5’inde ise fide yetistirilmektedir. 8.148 hektar alanda en çok domates üretimi yapilmaktadir. Çilek ise 4.956 hektarlik alanda yetistirilmektedir.

Hollanda

Hollanda’da örtüalti üretimi, toplam yas meyve sebze üretiminin deger bazinda % 50’sini olusturmaktadir. En önemli örtüalti sebze ürünleri biber, domates ve hiyardir. Hollanda’da serada yetistirilen ürünlerin % 75-80’ni ihraç edilmektedir.

Hollanda’da yas sebze üretimi büyük ölçekli modern seralarda gerçeklestirilmektedir. Hollanda’nin serin iklim kusaginda bulunmasi nedeniyle yil içinde uzun süre sera içi isitma gerekli olmaktadir. Enerji, özelikle örtüalti üretimde önemli bir üretim faktörü olup ülkede enerji giderleri yüksektir. Bu nedenle, Hollanda’da yeni isitma teknikleri kullanilmaktadir. Seralarda kendi elektrigini olusturmak için tesisler kurulmakta ve bu tesislerde akaryakit ile elektrik üretilmektedir. Jeneratör motorunu sogutma için kullanilan su ile buhar temin edilmekte ve buhar ile seralar isitilmaktadir. Bu seralarda modern üretim teknikleri ile gerçeklestirilen üretim ile yüksek kalite ve verim elde edilmektedir.

Hollanda’da büyük ölçekte modern sera üretim alanlarinin olmasi, toptanci ve ihracatçilarin da dahil oldugu önemli bir zincire sahip olmasi ve pazarda olusan egilimlere kolay adapte olmalari Hollanda’yi hem meyve sebze üretimi hem de ihracatinda lider ülke konumunda olmasinda rol oynamaktadir.

Italya

Italya’da yas meyve sebze üretiminin 212.500 hektari açik alanda yapilmaktadir. Örtüalti üretim alaninin % 50’si 5 hektarin altinda, % 10’u ise 50 hektar ve üzerinde büyüklüge sahiptir.

Italya’da toplam sera alanlari 30.117 hektardir. Sera alanlarinda, 7.287 hektarla, en çok domates üretilmektedir. Toplam sera alanlarinin % 24,2’sine karsilik gelmektedir. Domatesten sonra en çok marul (3.729 hektar, % 12,4) ve kavun (3.333 hektar, % 11,1) üretilmektedir.  2.754 hektar alanda ise çilek üretimi yapilmaktadir. Toplam sera alanlarinin % 9,1’ine karsilik gelmektedir.

Italya’nin 19,6 milyon ton olan yas sebze üretiminde en önemli ürün domatestir. Domates, özellikle daha kazançli olan kiraz domates gibi küçük çesitler örtü alti sera üretimi yapilan ürün gruplari arasinda en iyi performansa sahip olan sebze türüdür.

Belçika

FAO verilerine göre, Belçika sebze üretimi 2007 yilinda 58.937 ha alanda gerçeklestirilmistir. Belçika’da sebze meyve üretim alaninin % 39’u açikta, % 1,4’ü ise örtü altinda gerçeklestirilmektedir. Sera üretim alaninin yaklasik olarak  % 50’si Antwerp’de gerçeklestirilmekte olup üretimin % 63’ü domates, % 27’si marul, % 6’si biber ve % 4’ü hiyardir.

Belçika’da meyve üretimi 2 sehirde odaklanmaktadir: Limburg ve Brabant. Bu iki sehirde gerçeklestirilen toplam 21.054 ha’lik meyve üretim alaninin % 2’si kapali alan olup söz konusu alanda cam sera ve plastik tünellerde çilek ve üzüm üretimi yapilmaktadir.

Serada üretimi gerçeklestirilen ürünlerin çogunlugunda topraksiz tarim kullanilmakta isitma, havalandirma, karbondioksit sunumu ile su ve besin maddeleri bilgisayar tarafindan kontrol edilmektedir. Geçtigimiz 10 yil içinde serada sebze üretiminde çevresel kirlilik önemli ölçüde azalmistir. Hidroponik sistemlerde bitkiye verilen suyun fazlasi toplanip dezenfeksiyondan sonra tekrar kullanilmaktadir. Biyolojik üretim ise genel olarak uygulanmaktadir. Ayni zamanda, birçok mantar hastaligi da biyolojik olarak kontrol edilmektedir. Enerji tasarrufu büyük cam seralar, termal izleme ve daha iyi iklim ortaminin olusturulmasi ile saglanmaktadir.

Misir

Misir’da örtüalti sebze üretimi deltanin güney bölgesinde gerçeklestirilmektedir. 1.200 ha’lik alanda üretimi gerçeklestirilen Misir’in örtüalti sebze ürünleri ihracati ise henüz düsüktür.

Misir’da sera kaplama malzemeleri plastiktir ve bazi seralarda isitma sogutma imkanlari bulunmaktadir. Ürünler toprakta yetistirilmekte olup hidroponik sistem kullanilmamaktadir. Seralarda dezenfeksiyonun solarizasyonla saglanmasi ise maliyeti düsürmektedir.

Fas

Fas’ta 2007 yilinda 197.282 ha alanda yas sebze üretimi gerçeklestirilmistir. Agadir’e yakin olan Souss-Massa vadisindeki sebze üretiminin % 60’i, Atlantik kiyisinda gerçeklestirilen üretimin ise çogunlugu örtü altinda yapilmaktadir. Bu bölgedeki seralarin 15.000 ha’lik alaninda çogunlukla domates ve taze fasulye üretilmektedir. Günümüzde, örtüalti üretim, daha ucuz isgücü imkani nedeniyle Al Aioun ve hatta Dakhla gibi daha güney bölgelere kaymaktadir.

Çin

Çin dünyanin en büyük sebze üreticisi olup FAO kayitlarina göre dünya sebze üretiminin yaklasik olarak yarisini üretmektedir. Çin’in kuzey bölgesinde kis aylarinda örtüalti sebze yetistiriciligi, orta bölgelerinde ise mevsimsel sebze yetistiriciligi gerçeklestirilmektedir.

Çin’de tarimsal üretim teknikleri gelisme göstermektedir. Özellikle seracilik bütün ülke genelinde oldukça yaygindir. Geçtigimiz on yil içinde devlet, ülke genelinde binlerce seranin kurulum finansmaninda etkili olmustur. Günümüzde Çin’de yaklasik olarak 350.000 ha’lik örtü alti üretim alani bulunmaktadir.

Türkiye’de Seracilik

Türkiye’de seracilik 1940'li yillarda Antalya'da baslamis ve bugün Samandagi'ndan Yalova'ya kadar kiyi hatti boyunca yayginlik kazanmistir. Ilk yillarda yavas gelismesine ragmen büyük tüketim merkezlerine kolay ve çabuk ulasimin saglanmasi ve örtü materyali olarak plastigin kullanilmasi ile hizlanan örtüalti üretimi 1970'li yillarda en yüksek düzeye ulasmistir.

TUIK verilerine göre Türkiye’de örtüalti alanlari son 25 yil içerisinde 6 kat artmistir. 1995-2007 yillari arasinda 53.603 hektar ile en yüksek degere 2002 yilinda ulasmistir.  Bu alanlarin % 54’ünü plastik tünel, % 46’sini ise seralar olusturmaktadir.

2007 yilinda ise toplam örtüalti üretim alanlari 49.331 hektar olmustur ve bu rakamin % 55’ini seralar, % 45’ini ise plastik tüneller olusturmustur. 2002-2007 arasi alçak plastik tünel alanlari % 31 oraninda azalirken, cam seralar % 18, plastik seralar ise % 8 oraninda artmistir. 

Türkiye, alçak plastik tünel alani bakimindan Misir’dan sonra 2., sera alanlari bakimindan ise Ispanya (65.987 ha - % 51’ bos) ve Italya’dan (30.117 ha) sonra 3. sirada yer almaktadir.

Türkiye’deki 27.084 hektarlik sera alanlarinin % 28’i cam seralardan, % 72’si ise plastik seralardan olusmaktadir. 22.227 hektarlik toplam plastik tünel alanlarinin ise % 29’u yüksek, % 71’i alçak tünellerdir.

 Türkiye’deki toplam sera alanlarinin % 1’inde topraksiz tarim uygulanmaktadir. Toplam 300 hektar alanin % 25’i cam sera, % 75’i plastik seradir. Ilk olarak 1995 yilinda Antalya’da uygulanmaya baslanmistir. Topraksiz yetistiricilik ile üretilen ürünlerin % 60’i domates, % 32’si biber, % 6’si kesme çiçek, kalani da yaprakli sebze, frambuaz, kavun ve çilektir.  

2007 Yili Örtüalti Üretimi
Örtüalti üretiminin yaklasik % 96’sini sebzeler olusturmaktadir. 2007 yili örtüalti sebze üretimi 4.832.226 ton olarak gerçeklesmistir ve bu rakam 2007 toplam sebze üretiminin % 19’una karsilik gelmektedir. Serada yetistirilen sebzeler ise 2007 yilinda 3.546.943 ton olmustur. Örtüalti üretiminin geriye kalan % 3’ünde kesme çiçek, % 1’inde ise meyve üretimi yapilmaktadir.

 900 hektarlik alanda yapilan kesme çiçek üretiminde karanfil, gül ve gerbera üretilirken, 235.180 ton olan meyve üretiminin % 57’si muz ve % 43’ü çilektir. Muz üretiminin tamami serada yapilmaktadir.

Sera Ürünleri Ihracati

 2007 yilinda serada üretilen domates, biber ve hiyarin 384.046 tonu ihraç edilmektedir. Söz konusu ihracat deger olarak 332,5 milyon $’dir. Toplam taze sebze ihracatinin miktar olarak % 38’i, deger olarak ise % 60’idir.

Ürünlere ayri ayri bakacak olursak, 2007 yilinda serada üretilen 2.171.166 ton’luk domatesin % 14’ü, 815.462 ton’luk hiyarin % 4,5’u; ve 278.503 ton’luk biberin ise % 14’ü ihraç edilmistir.

2008 yilinda serada üretilen domates, biber ve hiyarin 455.647 tonu ihraç edilmistir ve ihracat deger olarak 453 milyon $’dir. Toplam taze sebze ihracatinin miktar olarak % 43’ü, deger olarak % 67’sidir.